67 | Fernanda Fragateiro & Haleh Redjaian
Saturday 09.12.2023 | 2 – 7 pm
MY DREAM NEVER HAS WALLS
Only in my poems can I make a home
I have found shelter in no other form
J.J. Slauerhoff
EN | Fernanda Fragateiro (1962, lives and works in Lisbon) and Haleh Redjaian (1971, lives and works in Berlin) share some common interests. Such as: poetry, weaving, architecture (or: text, textile, tectonics), and their mutual interactions. As well as the (mostly hidden) histories of female artists and architects in the modern avant-garde. Trough working with these female modern legacies within their own respective practices, both artists try to understand these better, and make them visible.
A common inspiration for this exhibition is Lotte Stam-Beese (1903-1988): an architect, urban planner and photographer. Born in German Silesia (now Poland), Lotte Beese enrolled as a student at the Bauhaus in Dessau to study weaving. Prejudices about women studying subjects that were dominated by and previously reserved for men, led female students into branches that were considered ‘feminine’. When Hannes Meyer succeeded Walter Gropius as director, Beese became the first woman to study in the building department. During the interwar years she worked consecutively in architect’s offices in Berlin, Moscow, Charkov, Brno, and Amsterdam, and married Dutch architect Mart Stam. After their divorce she kept the name because this affiliation could give her a head start as an independent female architect in the Netherlands. From 1946, as chief-architect at the Agency for Urban Development and Reconstruction of Rotterdam, Stam-Beese worked on several (social) housing districts around the city. On the one hand, she kept on working with the universalist, rational principals of Functionalist architecture. On the other hand, she developed concepts (e.g. ‘neighborhood’ and ‘cluster’) to integrate notions of locality, diversity, complexity into her architectural grids.
Plans by Lotte Stam-Beese for social housing served as a point of departure for both artists. While Fragateiro started a series of sculptures derived from the layout of one particular apartment, Redjaian based drawings and collages on plans of a larger, urban scale. However different their respective mediums and approach, both artists started from some grid, pattern or rhythm they’ve discerned in their source material.
As a consequence, works by both artists are characterized by a tension between the abstract and the concrete. A plan of a city or a house entails relations with the concretely built environment, defined by the laws of projective geometry, which are simultaneously very precise and extremely abstract and derived. That is a challenge any architect is confronted with: the whole creative process is so terribly indirect. But in the years during and after World War I, a lot of avant-garde artists – led by the Constructivists in the Netherlands and in the young Soviet Union, as well as some protagonists of Bauhaus – saw geometric abstraction not as a problem but as an opportunity: to take a distance from what they considered as the existing remnants of failed cultures (be it traditional, nationalistic and/or bourgeois). They dreamed of constructing the universal patterns, rhythms and connections of a new, modern society. Meanwhile we know better. Many modern utopias failed bitterly. Even some parts of Lotte Stam-Beese’s buildings around Rotterdam, built to heal the wounds of war, are already demolished. Nor is it clear whether the building she designed in the Ukrainian city of Charkov survived bombing.
What to think of contemporary art that takes inspiration of, or re-uses, those seemingly obsolete modern grids or patterns? What is at stake? What is happening here?
While dealing with modernist abstractions, remnants of shattered dreams, it is quite remarkable how much attention Fragateiro and Redjaian are paying to the tactile, concrete qualities of their works of art – qualities that are now subtle and sensitive, then rather elementary or even brutish.
Redjaian’s is an art of the line. She doesn’t engage in a process of abstraction, quite on the contrary. In and through the activity of drawing lines, in the concentration and the enjoyment of this moment-to-moment process, in a dialectic of doing and letting-happen, a rhythm takes shape, a pattern emerges and, finally, an image appears. She experiments with diverse materials and techniques, sometimes combining them in collages. Since a decade she works together with weavers in South-Iran (the country where her parents were born), who make very fine-woven textiles. When she orders some carpets, it is never entirely clear which result she will receive. She reacts to what is sent, sometimes by printing on them, in most cases however in small line drawings with threads.
These works in textile make one think of Anni Albers. Like Stam Beese she was a student at Bauhaus’ weaving department. As Briony Fer puts it, “the point is not to see how she ‘applied’ the forms of geometric abstraction to woven textiles – she did not – but how through weaving she was able to develop a model of abstraction that was vivid and viable for contemporary forms of life (…),” and, “weaving (…) offers not just a surface on which to articulate the form of a grid; the weaving process itself is fundamentally structured on the basis of a complex interplay of verticals and horizontals. The apparatus of the loom is an intricate three-dimensional grid, which becomes an extension of the weaver’s body as she works.” Anni Albers is an important source of inspiration for both Redjaian and Fragateiro.
Fernanda Fragateiro’s sculptures are assemblages, consisting, a.o., of concrete, stucco, metal, or books. The latter can be publications or manufactured notebooks covered with fabric (both rendered illegible). She also sometimes integrates fragments of demolished buildings. These are mainly from de neighborhood ‘6 de Maio’ in Amadora, a Lisbon suburb. During 4 decades, mostly people from Cape Verde lived there. Some years ago, the entire neighborhood was demolished by the government. Most of Fragateiro’s sculptures are mounted on a wall. They present themselves as a kind of relief, as an image – i.e., they invite the spectator to consider them as such. However, there doesn’t seem that much to see. Yes, the rhythms with which the diverse elements of the assemblages are keeping each other in visual balance, remind us vaguely of iconic modernist paintings or buildings. But, instead of simply looking at them, these works of art seem to suggest, we should rather relate to them as we do to a house, a neighborhood, or a city. In general, like trees or books, buildings and cities survive us, showing traces and scars of their histories, sometimes being ruined. These remnants of a lost past, they surround us, they shape us. Unless they are a touristic hotspot, we don’t really look at them. We try to inhabit them.
Sometimes, we take pleasure in looking at a ruin because its inner structure has become visible, as if, suddenly, we acquired some view into a past that is usually blocked from sight. Some days ago, Fernanda Fragateiro sent me a picture of a building that has just being demolished, leaving a kind of ‘imprint’ of its essential structure, its naked skeleton, on what was formerly the common wall with its neighbor. This pattern made her think of one of the works in this show that serve as an homage to ‘A.M.’ Agnes Martin (1912-2004) was an American artist, who made beautiful paintings, in which vibrating patterns emerge from a play – an intriguing dialectics of repetition and variation. A vivid and generous play of lines.
Frank Maes
Koksijde, april 2023
> exhibition catalogue and prices on request
MY DREAM NEVER HAS WALLS
Alleen in mijn gedichten kan ik wonen,
Nooit vond ik ergens anders onderdak
J.J. Slauerhoff
NL | Fernanda Fragateiro (1962, woont en werkt in Lissabon) en Haleh Redjaian (1971, woont en werkt in Berlijn) hebben een aantal gemeenschappelijke interesses. Zoals: poëzie, weven, architectuur (of: tekst, textiel, tektoniek) en hun onderlinge interacties. Evenals de (meestal verborgen) geschiedenis van vrouwelijke kunstenaars en architecten in de moderne avant-garde. Door te werken met deze moderne, vrouwelijke erfenissen binnen hun eigen respectieve praktijken, proberen beide kunstenaars deze beter te begrijpen en zichtbaar te maken.
Een gemeenschappelijke inspiratiebron voor deze tentoonstelling is Lotte Stam-Beese (1903-1988): architect, stedenbouwkundige en fotografe. Geboren in het Duitse Silezië (nu Polen), schreef Lotte Beese zich in aan het Bauhaus in Dessau om weven te studeren. Vooroordelen over vrouwen in vakken die gedomineerd werden door, en voorheen voorbehouden waren aan mannen, leidden vrouwelijke studenten naar takken die als "vrouwelijk" werden beschouwd. Toen Hannes Meyer Walter Gropius opvolgde als directeur, werd Beese de eerste vrouw die aan de bouwafdeling ging studeren. Tijdens het interbellum werkte ze achtereenvolgens op architectenbureaus in Berlijn, Moskou, Charkov, Brno en Amsterdam, en trouwde ze met de Nederlandse architect Mart Stam. Na hun scheiding behield zij de naam, omdat ze dit noodzakelijk achtte om een loopbaan als zelfstandige vrouwelijke architect in Nederland te kunnen uitbouwen. Vanaf 1946 werkte Stam-Beese, als hoofdarchitect bij het Agentschap voor Stadsontwikkeling en Wederopbouw van Rotterdam, aan verschillende (sociale) woonwijken rond de stad. Enerzijds bleef zij werken met de universalistische, rationele uitgangspunten van de Functionalistische architectuur. Anderzijds ontwikkelde zij concepten (bijvoorbeeld 'buurt' en 'cluster') om aspecten als lokaliteit, diversiteit, complexiteit in haar architectonische rasters te integreren.
Plannen van Lotte Stam-Beese voor sociale woningbouw dienden voor beide kunstenaars als uitgangspunt. Terwijl Fragateiro een serie sculpturen maakte op basis van de indeling van één bepaald appartement, baseerde Redjaian tekeningen en collages op plannen van grotere, stedelijke schaal. Hoe verschillend hun respectieve media en aanpak ook zijn, beide kunstenaars zijn uitgegaan van een raster, patroon of ritme dat zij in hun bronmateriaal hebben waargenomen.
Bijgevolg worden de werken van beide kunstenaars gekenmerkt door een spanning tussen het abstracte en het concrete. Een plan van een stad of een huis brengt relaties met de concreet gebouwde omgeving tot stand, gedefinieerd door de wetten van de projectieve geometrie, die tegelijkertijd zeer precies en uiterst abstract en afgeleid zijn. Dat is een uitdaging voor elke architect: het hele creatieve proces is zo verschrikkelijk indirect. Maar in de jaren tijdens en na de Eerste Wereldoorlog zagen veel avant-garde kunstenaars - aangevoerd door de Constructivisten in Nederland en in de jonge Sovjet-Unie, evenals sommige protagonisten van Bauhaus - geometrische abstractie niet als een probleem, maar als een kans: om afstand te nemen van wat zij beschouwden als de bestaande overblijfselen van mislukte culturen (zij het traditioneel, nationalistisch en/of burgerlijk). Zij droomden ervan de universele patronen, ritmes en verbanden van een nieuwe, moderne samenleving te construeren. Inmiddels weten we wel beter. Veel moderne utopieën zijn bitter mislukt. Zelfs delen van Lotte Stam-Beeses realisaties rond Rotterdam, gebouwd om de wonden van de oorlog te helen, zijn al gesloopt. Evenmin is duidelijk of het door haar ontworpen gebouw in de Oekraïense stad Charkov de bombardementen op de stad overleefd heeft.
Wat te denken van hedendaagse kunst die zich laat inspireren door die schijnbaar verouderde moderne rasters of patronen, of ze opnieuw gebruikt? Wat staat er op het spel? Wat gebeurt hier?
Terwijl het gaat om modernistische abstracties, restanten van verbrijzelde dromen, is het opmerkelijk hoeveel aandacht Fragateiro en Redjaian besteden aan de tactiele, concrete kwaliteiten van hun kunstwerken - kwaliteiten die nu eens subtiel en gevoelig, dan weer eerder elementair of zelfs bruut zijn.
Redjaian beoefent een kunst van de lijn. Zij begeeft zich niet in een proces van abstractie, integendeel. In en door de activiteit van het tekenen van lijnen, in de concentratie en het plezier van dit momentane, stapsgewijze proces, in een dialectiek van doen en laten gebeuren, krijgt een ritme vorm, ontstaat een patroon, en uiteindelijk een beeld. Ze experimenteert met diverse materialen en technieken, die ze soms combineert in collages. Sinds tien jaar werkt ze samen met wevers in Zuid-Iran (het land waar haar ouders geboren zijn), die zeer fijn geweven textiel maken. Als ze tapijten bestelt, is het nooit helemaal duidelijk welk resultaat ze zal ontvangen. Ze reageert op wat wordt opgestuurd, soms door ze te bedrukken, in de meeste gevallen echter in kleine lijntekeningen met draden.
Deze werken in textiel doen denken aan Anni Albers. Net als Stam Beese studeerde zij aan de weefafdeling van Bauhaus. Zoals Briony Fer het stelt, "het gaat er niet om te zien hoe zij de vormen van geometrische abstractie 'toepaste' op geweven textiel - dat deed zij niet - maar hoe zij via het weven een model van abstractie kon ontwikkelen dat levendig en levensvatbaar was voor hedendaagse levensvormen (...)," en, "het weven (...) biedt niet alleen een oppervlak waarop de vorm van een raster kan worden gearticuleerd; het weefproces zelf is fundamenteel gestructureerd op basis van een complex samenspel van verticalen en horizontalen. Het apparaat van het weefgetouw is een ingewikkeld driedimensionaal raster, dat een verlengstuk wordt van het lichaam van de weefster terwijl zij werkt." Anni Albers is een belangrijke inspiratiebron voor zowel Redjaian als Fragateiro.
Fernanda Fragateiro's sculpturen zijn assemblages, bestaande uit o.a. beton, stucwerk, metaal of boeken. Deze laatste kunnen (onleesbaar geworden) publicaties of met stof beklede notitieboeken zijn. Soms integreert ze ook fragmenten van gesloopte gebouwen. Deze zijn voornamelijk afkomstig uit de sloppenwijk '6 de Maio' in Amadora, een voorstad van Lissabon. Gedurende 4 decennia woonden er vooral mensen uit Kaapverdië. Enkele jaren geleden werd de hele buurt door de overheid gesloopt. De meeste van Fragateiro's sculpturen zijn gemonteerd op een muur. Ze presenteren zich als een soort reliëf, als een beeld - d.w.z. ze nodigen de toeschouwer uit om ze als zodanig te beschouwen. Er lijkt echter niet zoveel te zien. Ja, de ritmes waarmee de diverse elementen van de assemblages elkaar visueel in evenwicht houden, doen vaag denken aan iconische modernistische schilderijen of gebouwen. Maar in plaats van ernaar te kijken, zo lijken deze kunstwerken te suggereren, moeten we ons eerder tot hen verhouden als tot een huis, een buurt of een stad. Net als bomen of boeken overleven gebouwen en steden ons in het algemeen, met sporen en littekens van hun geschiedenis, soms in geruïneerde toestand. Deze overblijfselen van een verloren verleden, ze omringen ons, ze vormen ons. Tenzij ze een toeristische trekpleister zijn, kijken we er niet echt naar. We proberen ze te bewonen.
Soms kijken we met plezier naar een ruïne, omdat de innerlijke structuur ervan zichtbaar geworden is, alsof we plotseling zicht hebben op een verleden dat gewoonlijk aan het oog onttrokken is. Enkele dagen geleden stuurde Fernanda Fragateiro me een foto van een gebouw dat net afgebroken is, waarbij het een soort "afdruk" van zijn essentiële structuur, zijn naakte skelet, heeft achtergelaten op wat vroeger de gemeenschappelijke muur met het belendende huis was. Dit patroon deed haar denken aan een van de werken in deze tentoonstelling die als eerbetoon aan 'A.M.' fungeren. Agnes Martin (1912-2004) was een Amerikaanse kunstenares, die prachtige schilderijen maakte, waarin vibrerende patronen voortkomen uit een spel - een intrigerende dialectiek van herhaling en variatie. Een levendig en genereus lijnenspel.
Frank Maes
Koksijde, april 2023
> catalogus en prijzen op aanvraag